قلعه رستم
از ایران باستان تا ایران امروز
قلعه رستم
سیستان و بلوچستان با وسعت و تنوع جغرافیایی، قومی و مذهبی و نیز داشتن مناطق بکر و دست نخورده که از آن به عنوان گنج پنهان و سرزمین ناشناختهها یاد میشود، ظرفیت و توانمندی بالایی برای جذب گردشگر دارد که در صورت توجه بیشتر و فراهم کردن زیر ساختها صنعت گردشگری را متحول خواهد کرد.
منطقه سیستان در شمال سیستان و بلوچستان با پنج شهرستان زابل، زهک، هیرمند، نیمروز و هامون علاوهبر مناظر بکر طبیعی چون آب، بیابان، جنگل و مانند آن بهشتی از آثار تاریخی و باستانی کشور است.
شاخصترین اثر باستانی این منطقه شهری با بیش از پنج هزار سال قدمت به نام شهرسوخته است، شهری که در آن آثار شگرف از جمله نخستین چشم مصنوعی جهان، نخستین انیمیشن جهان، اولین جراحی جمجمه جهان و صدها اثر دیگر کشف شده است.
این شهر مجهز به سیستم لوله کشی فاضلاب و آب بوده و زندگی در آن قدمتی حدود ۲ هزار و ۵۰۰ ساله دارد.
دریاچه اساطیری هامون، کوه خواجه، دهانه غلامان، زیارتگاه بی بی دوست، آس بادها و انواع قلعههای تاریخی چون چهل دختران، کافران، قلعه رستم و مانند آن از جمله مناطق باستانی و دیدنی این منطقه به شمار میآید.
مناطق بکری که هیچ گردشگری نمیتواند نادیده از این همه زیبایی بگذرد و انتظار است هموطنان عزیز حداقل یکبار در زندگی خود از این خطه دیدن کند.
قلعه رستم با شکوه در حدود ۷۰ کیلومتری جاده اصلی زابل به زاهدان (۷۰ کیلومتری جنوب غربی شهر زابل) بعد از شهر سوخته خارج از جاده اصلی با طی مسافت چند صد متری قرار دارد.
بنای تاریخی قلعه رستم در منطقه حوض دار بنا شده و طبق گفته کارشناسان باستان شناسی اوج دوران شکوه و رونق این قلعه در زمان سلسله صفویه بوده است. در این منطقه بقایای یک شهر باستانی با آجرکاری و ساختمانهای متعدد و سردر ورودی، برج نگهبانی و ۱۵ برج دفاعی وجود دارد.
عناصر اصلی ساختمان شاهنشین قلعه رستم شامل حیاط مرکزی، ایوانهای شمالی و جنوبی، مجموعهای از اتاقهای مختلف در اطراف حیاط مرکزی، ساختمان حاکمنشین و ساختمان امنیتی در سه طبقه که متصل به مجموعه است.
در برخی از اتاقهای این قلعه پنجرههای مشبک مانندی با قرار دادن خشتها در کنار یکدیگر به وجود آمده و حصار یا باروی قلعه با استفاده از وضعیت طبیعی از شرق به غرب با نقشه چندضلعی نامنظم ساختهشده، قلعه بر اساس نقشه از پیش تعیینشده انجام شده با این توجه که ضلع شمالی قلعه بادشکن مناسبی در مقابل بادهای ۱۲۰ روزه معروف سیستان داشته باشد. بخش شرقی قلعه و روبروی شاهنشین یخدان قرار دارد که شامل یک فضای مدور نسبتا وسیعی به ارتفاع ۵ متر از سطح زمین است.
با فاصله کمی از ارگ شاهنشین اسطبل قرار دارد و در پشت آن ساختمان طویلی که بدنه اضلاع آن آخورهایی به ردیف شکل گرفته شده است دیده میشود. خندقی به عرض پنج در هفت متر با اندازههای متغیر در بعضی مکانها قلعه را در برگرفته و به دلیل انباشته شدن خاک، عمق خندق چندان زیاد به نظر نمیآید.
طبق شرایط اقلیمی و وضعیت آب و هوایی و موقعیت استراتژیکی منطقه معماران و سازندگان میبایست دژی مستحکم بهمنظور بهرهبرداریهای نظامی و مسکونی ایجاد میکردند که مناسبترین مصالح ساختمانی آن خشت خام بوده، البته در بعضی موارد آثار گچ نیز در اتاقها دیده میشود.
دروازه ورودی و ۱۵ برج تدافعی اطراف قلعه برای مقابله با ناملایمات طبیعی ساختهشدهاست، تیرکشهای داخل دیوار و برجها و کنگرههای حصار، وضعیت دفاعی قلعه را نشان میدهند.
باستان شناسان تعدادی سکه نقره مربوط به پوراندخت پادشاه ساسانی را نیز در این منطقه کشف کردهاند.
تاریخچه
این قلعه بزرگترین قلعه دوران صفوی و مربوط به خوانین سیستانی در زمان صفویان بوده است که با عناوین رئیسرستم(شاه رستم رئیسی) و رئیسبهمن و… در منطقه حوضدار حکومت میکردند. این منطقه و عظمت آن جنبه افسانهای داشته و انتساب آن به نام آورترین شخصیت سیستان یعنی رستم در شاهنامه است. در مجموع حدود ۱۵ تپه مربوط به دوران پیش از تاریخ نیز در این نواحی وجود دارد. باستان شناسان تعدادی سکه نقره مربوط به پوراندخت ملکه ساسانی در این منطقه کشف کردهاند.
این آثار به علت پرت بودن از جاده اصلی مورد توجه گردشگران و مردم منطقه نشده لذا به علت عدم آگاهی مسافران مورد توجه تعداد اندکی از گردشگران قرار میگیرد. این قلعه به علت نبود اعتبارات مالی و منابع انسانی، سیر فرسایشی را طی می نماید و حفاریهای غیرمجاز در این قلعه باعث سرعت بخشیدن به تخریب این بنای عظیم تاریخی شده است.
مصالح ساختمانی قلعه
شرایط اقلیمی و وضعیت آبوهوایی و موقعیت استراتژیکی منطقه معماران و سازندگان را برآن داشتهاند که دژی مستحکم بهمنظور بهرهبرداریهای نظامی-مسکونی ایجاد کنند. بر این منظور از خشت خام استفاده شده است و در بعضی موارد، آثار گچ نیز در اطاقها دیده میشود.
معماری قلعه رستم سیستان
با وجود گذشت چند صد سال از ساخت قلعه رستم سیستان، این قلعه تاریخی هنوز هم شکوهش را حفظ کرده است. موقعیت استراتژیک منطقه حوض دار سیستان، همچنین آب و هوا و اقلیم این منطقه باعث ساخت قلعهای مستحکم در آن شده است. قلعهای که کاربریهای نظامی و مسکونی را برای آن متصور شدهاند. بیش ترین مصالحی که در ساخت قلعه رستم به کار بردهاند، خشت خام است.
بهطور کلی با در نظرگیری متون تاریخی و همچنین آثار بازمانده از معماری قلعه رستم و دقت در سفالینههای سطحی، احداث این قلعه را میتوان به اواسط قرون اسلامی نسبت داد. قلعه رستم تا دوره صفویه مورد استفاده قرار گرفته است. احتمال داده میشود چهارصد تا پانصد سال پیش این قلعه متروک شده است.
تاکنون در این قلعه کاوش باستانشناسی علمی صورت نپذیرفته است؛ اما تکههای سفالهای لعابدار و بدون لعاب ریخته شده حکایت از تاریخ طولانی دارد.
سر در ورودی قلعه رستم سیستان در جبهه شرقی آن قرار گرفته است. برجهای نگهبانی معروف این قلعه که دور تا دور آن را فرا گرفتهاند، خندق عمیقی که زمانی دور آن کنده بودند، یخدان قلعه، برخی تاسیسات مسکونی داخل بنا و بخش شاه نشین آن از دیگر عناصر معماری به کار رفته در این بنای تاریخی هستند. عناصری که از برخی از آن ها ویرانههایی باقی مانده و برخی نیز هنوز پا بر جا هستند.